Andrzej Szczypiorski – De mooie mevrouw Seidenman

Eerder las ik van Szczypiorski de verhalenbundel Amerikaanse whiskey. Bij lezen van de eerste helft van De mooie mevrouw Seidenman had ik het idee een verzameling verhalen te lezen. Hij beschrijft iemands leven - uiteraard tijdens de oorlog - er is contact met een ander persoon en in een later hoofdstuk wordt de geschiedenis van deze tweede persoon beschreven. Daarbij blikt hij terug op hun verleden en kijkt hij vooruit: overleeft hij of zij de oorlog en wat gebeurt er daarna? Het mooie is dat deze vrij ingewikkelde mozaïekstructuur, met vele uitweidingen over de geschiedenis en het lot van Polen, niets afdoet aan de leesbaarheid van het boek.

Mevrouw Seidenman is een Joodse weduwe die onder een valse naam buiten het getto leeft. Zij wordt verraden en opgebracht. Via via wordt zij gered en overleeft zij de oorlog. Zij werkt jarenlang op het kantoor in het gebouw waar zij gevangen zat, maar moet later vanwege haar Joodse afkomst vluchten uit Polen.

Het mooie is dat Szczypiorski deze geschiedenis (één van vele) in etappes vertelt. Bij de bevrijding van mevrouw Seidenman raakt zij ontroerd door de bezorgde buurman en krijgt zij van hem te horen hoe zij is vrijgekomen. Zij ziet in dat zij dit land nooit mag verlaten en aan Polen toebehoort. Het wrange is dat wij als lezer al weten dat zij later Polen moet ontvluchten. Zo hebben bijna alle persoonlijke geschiedenissen in dit boek een zure nasmaak. Ik denk dat Szczypiorski daarmee zoiets als het lot van het Poolse volk wil blootleggen.

Szczypiorski vraagt zich steeds af wat de strijd (en het hele leven eigenlijk) voor zin heeft gehad. Hij laat mensen zien die sterven tijdens de oorlog, zoals Henio Fichtenbaum. Zijn vriend Pawelek bezorgt hem een uitstekend onderduikadres. Hij krijgt het er veel te benauwd, wil naar buiten en zwerft een tijdje rond. Een vrouw laat hem binnen, zij bedrijven de liefde  en hij vraagt zich af wat de zin is van zijn vlucht. Hij keert terug naar het getto om te sterven. Pawalek overleeft de oorlog wel, maar het leven is zo triviaal geworden. Hij vraagt zich af wat het uit maakt om in Warschau op straat te worden doodgeschoten of over 10, 15 jaar aan kanker te sterven.

Zo ook Stuckler, een gewone Duitser die in zijn jeugd geen waardering kreeg, maar opbloeide onder Hitler: “hij was de normaalste ss’er van de wereld.” Hij was voorstander van de maatregelen tegen de Joden, gooide ook stenen door ruiten van Joodse winkels, maar was nooit fanatiek. Toch mishandelt hij zelf iemand en hij pleegt per ongeluk een moord. Hij krijgt later een verantwoordelijke functie en de doden stapelen zich op. Tijdens een ritje op zijn paard aan het eind van de oorlog overdenkt hij dit alles en keert tevreden terug naar huis: “ooit zullen ze jaloers zijn.” Wij, de lezers , weten al dat Stuckler in Siberië terecht komt, waar hij zo wordt afgebeuld en uitgehongerd dat hij niet meer kan nadenken over de wereld en zijn rol erin. Voor moraal en ethiek is een zekere hoeveelheid calorieën nodig.

Dit zijn slechts een paar van de geschiedenissen in dit boek. Het is teveel om allemaal te benoemen, toch een paar verhalen. Er is een non die Joodse wezen opvangt, maar het als roeping ziet deze te bekeren tot het katholicisme. Een kleine kleermaker is geen vriend van de Joden, maar ‘erft’ wel de zaak van zijn Joodse baas. Hij wordt rijk en koopt kunst op om na de oorlog te schenken aan een museum. Bij een razzia wordt hij vermoord, zijn collectie gaat verloren tijdens een bombardement. De vaderlandslievende spoorwegbeambte Filipek heeft 3 jaar na de oorlog alle hoop verloren en roept op zijn sterfbed uit dat de Poolse zaak door de stront is gehaald: “alles wat het communisme aanraakt, verkankert meteen.”

Ik moet mij inhouden niet hele pagina’s te citeren. Het is lastig zijn boek samen te vatten. Szczypiorski‘s stijl is meer dan oké, maar komt pas echt tot zijn recht wanneer je een vertelling/verhandeling volgt over een paar pagina’s tekst. Hardop voorlezen versterkt het effect.

De oorspronkelijke titel luidt początek, wat ‘begin’ betekent. Waarom er gekozen is voor de vertaling De mooie mevrouw Seidenman is niet helemaal duidelijk. Zij is zeker niet de enige hoofdpersoon. ‘Het Begin’ vind ik veel mooier, maar klinkt misschien te abstract. Of zou de uitgever denken dat de gebruikte titel beter verkoopt? In de Duitse en Engelse vertaling is deze keuze ook gemaakt, maar waarom dit navolgen? Dan staat er een afbeelding van een schilderij van Klimt op het omslag, ook wat raar. Alsof dit iets met mevrouw Seidenman te maken heeft.

Szczypiorski behandelt grote morele vragen over schuld, dader, slachtoffer, verzet etc. maar is nergens moralistisch, hij geeft geen antwoorden. Je houdt wel na het lezen van dit boek een gevoel van complete zinloosheid over. Ik raad daarom iedereen aan dit boek te lezen. Het is een meesterwerk en voor slechts enkele euro’s tweedehands te koop. Je krijgt er geen spijt van.

Niet voor niets is De mooie mevrouw Seidenman ook in vele talen vertaalt. De Duitse tv-serie n.a.v. dit boek, waar volgens de achterflap aan gewerkt wordt, heb ik helaas niet kunnen vinden. Toch onverfilmbaar?